Διαπροσωπικές σχέσεις καθηγητή - μαθητών στην σχολική τάξη

Απόψεις

 

Εισαγωγή

Η τυπική τάξη των Μαθηματικών είναι ένα "περιβάλλον" μάθησης και διδασκαλίας στο οποίο συνευρίσκονται ένας δάσκαλος και μαθητές. Στο περιβάλλον αυτό αναπόφευκτα αναπτύσσονται ανθρώπινες σχέσεις οι οποίες επηρεάζουν τις διαδικασίες μάθησης και διδασκαλίας. Συνήθως οι σχέσεις αυτές αναφέρονται περισσότερο σε πτυχές της παιδαγωγικής και διδακτικής των Μαθηματικών (διδακτική μεθοδολογία, αξιολόγηση, ενσυναίσθηση, κουλτούρα, στάσεις, κ.ά.) και λιγότερο στην επικοινωνία και στη αλληλεπιδραστική συμπεριφορά στην σχολική τάξη.

     Σύμφωνα με τον Τ. Leary [Leary, T. (1957) An interpersonal diagnosis of personality, New York, Ronald Press Company], oι τρόποι που άνθρωποι επικοινωνούν είναι ενδεικτικοί της προσωπικότητά τους, αλλά και της προσωπικότητας του επικοινωνούντος εταίρου. Και ακόμα, όταν οι άνθρωποι επικοινωνούν, συνειδητά ή ασυνείδητα, επιλέγουν συμπεριφορές που αποφεύγουν το άγχος και τους επιτρέπουν να αισθάνονται καλά με τον εαυτόν τους. Ένα άτομο μπορεί να επιλέξει αυταρχικό ύφος, ενώ ένα άλλο να είναι φιλικό, συγκαταβατικό, ανεκτικό, ηγετικό κ.ά. Η συμπεριφορά του ενός εταίρου συχνά επιδρά στον άλλο. Όταν, για παράδειγμα ένας εκπαιδευτικός συμπεριφέρεται στους μαθητές του αυταρχικά είναι πιθανόν να τους προκαλεί, συνειδητά ή ασυνείδητα, φόβο και ανασφάλεια, με αποτέλεσμα μερικοί από αυτούς να "αποφεύγουν" την επικοινωνία και την αλληλεπίδραση με τον δάσκαλό τους.  Έτσι, εκτός από τους γνωστικούς παράγοντες, οι διαπροσωπικές σχέσεις που αναπτύσσονται στην τάξη επηρεάζουν σε μεγάλο βαθμό την μάθηση των Μαθηματικών.
     Το άρθρο αυτό κοιτάζει αυτές τις διαπροσωπικές σχέσεις που αναπτύσσονται στην τάξη των Μαθηματικών, καθώς θεωρεί ότι καθορίζουν σε μεγάλο βαθμό αφενός τις αλληλεπιδράσεις μεταξύ εκπαιδευτικού και μαθητών και αφετέρου επηρεάζουν τις προσδοκίες που καλλιεργούνται στους μαθητές για την μάθηση. Το "διδακτικό συμβόλαιο" του εκπαιδευτικού, που  καθορίζεται από τις αντιλήψεις του για το αντικείμενο μάθησης, για την διδασκαλία, από τις παιδαγωγικές αρχές που διέπουν την δουλειά του, αλλά και από την προσωπικότητά του, καθορίζουν επίσης τις διαπροσωπικές σχέσεις στην τάξη.

Μοντελοποίηση της διαπροσωπικής συμπεριφοράς των εκπαιδευτικών

Ο Τ. Leary, κατασκεύασε ένα μοντέλο για την φυσιολογική και μη φυσιολογική συμπεριφορά και το χρησιμοποίησε ως διαγνωστικό εργαλείο με το οποίο ανέλυσε εκατοντάδες κλινικές και μη περιπτώσεις.  
     Οι Brekelmans, M., Brok, P. den, Tartwijk, J. van, & Wubbels, T. ["An interpersonal perspective on teacher behaviour in the classroom. In L. V. Barnes (Ed.), Contemporary Teaching and Teacher Issues (pp. 197-226). New York: Nova Science Publishers (2005)]" μοντελοποίησαν τις διαπροσωπικές σχέσεις μεταξύ εκπαιδευτικού και μαθητών, βασιζόμενοι στο μοντέλο του T. Leary.
Το μοντέλο τους αναπαριστά συμπεριφορές σε μια δισδιάστατη διάταξη με δύο άξονες.

• Ο οριζόντιος άξονας αναπαριστά την συμπεριφορά του εκπαιδευτικού ως προς την εξασφάλιση ενός βαθμού εγγύτητας μεταξύ εκπαιδευτικού και μαθητών.  Η διάσταση της εγγύτητας αναφέρεται σε ένα συνεχές που έχει η συμπεριφορά από το ένα άκρο, της συνεργασίας, στο άλλο άκρο, της εναντίωσης (στοργή - εχθρότητα κατά τον Leary).
• Ο κατακόρυφο άξονας αναπαριστά τη συμπεριφορά του εκπαιδευτικού ως προς την εξασφάλιση ενός βαθμού επιρροής του. Η διάσταση της επιρροής αναφέρεται σε ένα συνεχές που έχει η συμπεριφορά από το ένα άκρο της κυριαρχίας μέχρι το άλλο άκρο της υποχωρητικότητας (κυριαρχία - υποβολή κατά τον Leary).  

     Οι Brekelmans, M., Brok, P. den, Tartwijk, J. van, & Wubbels, T. περιγράφουν ως εξής το μοντέλο τους. Φανταστείτε τον διάλογο ενός γονέα με το μικρό του παιδί την ώρα που επιχειρούν να διασχίσουν ένα αυτοκινητόδρομο. Καθώς ο γονέας εξηγεί την διαδικασία της διάσχισης του δρόμου, έχει μια κυρίαρχη συμπεριφορά καθώς ελέγχει την επικοινωνία με το παιδί του. Αυτή η συμπεριφορά μπορεί να αναπαρασταθεί με το σημείο Α στο μοντέλο. Αν το παιδί τρέξει στο δρόμο μπροστά σε ένα κινούμενο αυτοκίνητο, ο γονέας θα ταραχθεί, θα θυμώσει και πιθανόν να μαλώσει το παιδί. Η συμπεριφορά του θα είναι μεν κυρίαρχη αλλά ταυτόχρονα θα εναντιώνεται στο παιδί του. Αυτή η συμπεριφορά αναπαρίσταται με το σημείο Β.  Η συμπεριφορά του παιδιού, στην πρώτη περίπτωση θα είναι αρκετά υποχωρητική και συνεργάσιμη και στο μοντέλο θα αναπαρίσταται με το σημείο Γ.  Αν δε πιστεύει ότι ευθύνεται ο οδηγός του αυτοκινήτου, θα μπορούσε να εναντιωθεί στην συμπεριφορά του γονέα. Στην περίπτωση αυτή η συμπεριφορά του θα τοποθετείτο στο δεύτερο τεταρτημόριο, όπως το Β, ή και στο τρίτο.    

     Οι ερευνητές χώρισαν κάθε ένα από τα 4 τεταρτημόρια σε 2 επιμέρους περιοχές, δηλαδή δημιούργησαν 8 περιοχές (ογδοημόρια) ώστε να αντιστοιχίσουν σε αυτές 8 τύπους συμπεριφοράς στην σχολική τάξη, που καθορίζουν τις διαπροσωπικές σχέσεις του εκπαιδευτικού με τους μαθητές του.

     Οι διαπροσωπικές σχέσεις εκπαιδευτικού - μαθητών συνήθως χαρακτηρίζεται από ένα μείγμα των δύο αυτών συμπεριφορών, της εγγύτητας και της επιρροής. Ένας εκπαιδευτικός μπορεί να επιδιώκει την συνεργασία με τους μαθητές τους, σε κάποιο βαθμό, και ταυτόχρονα να είναι υποχωρητικός ή να ασκεί επιρροή επικράτησης.Ανάλογα, ισχύουν και για την συμπεριφορά των μαθητών του.  Δηλαδή, το μοντέλο αυτό μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως εργαλείο για να περιγραφεί η συμπεριφορά του εκπαιδευτικού στην τάξη, κατά την ώρα της διδασκαλίας, καταγράφοντας ιδιαίτερες στιγμές, ή δημιουργώντας μια ανάλογη του μοντέλου λίστα ελέγχου. Αντίστοιχα μπορεί να χρησιμοποιηθεί και για καταγραφεί η συμπεριφορά των μαθητών και να βοηθήσει έτσι τον εκπαιδευτικό να δημιουργήσει το προφίλ τους. 

     Στο παραπάνω σχήμα περιγράφεται η συμπεριφορά του εκπαιδευτικού (αριστερά) και των μαθητών (δεξιά) σε μία διδασκαλία διάλεξη του εκπαιδευτικού. Ο εκπαιδευτικός έχει κυρίως συμπεριφορά ηγέτη, δευτερεύοντος φιλική, λίγο αυστηρή, ελάχιστα κατανόησης, και πολύ λίγο επίπληξης, δυσαρεστημένου και αβέβαιου. Αντίστοιχα οι μαθητές έχουν έντονα συμπεριφορά ευθύνης, λιγότερο κατανόησης και αβεβαιότητας, ακόμα λιγότερο συνεργασίας και ελάχιστα δυσαρεστημένου και επίπληξης προς τον εκπαιδευτικό (πηγή: Brekelmans, M., Brok, P. den, Tartwijk, J. van, & Wubbels, T.).

 

     Στο παραπάνω σχήμα περιγράφεται η συμπεριφορά του εκπαιδευτικού (αριστερά) και των μαθητών (δεξιά) σε μία διδασκαλία όπου οι μαθητές εργάζονται σε ομάδες (πηγή: Brekelmans, M., Brok, P. den, Tartwijk, J. van, & Wubbels, T.).

     Το παραπάνω σχήμα περιγράφει, με τη βοήθεια του μοντέλου των Brekelmans, M., Brok, P. den, Tartwijk, J. van, & Wubbels, T. οκτώ μοτίβα συμπεριφορών Αυστραλιανών εκπαιδευτικών (πηγή: http://www.waier.org.au/forums/2003/rickards-2.html ). Όσο μεγαλύτερο είναι το σκιασμένο μέρος ενός τομέα, τόσο περισσότερο χαρακτηρίζεται η συμπεριφορά από αυτόν τον τομέα. Το περιβάλλον της τάξης για καθένα από τους 8 παραπάνω τύπου συμπεριφοράς του εκπαιδευτικού χαρακτηρίζονται ανάλογα. Για παράδειγμα:  

Τύπος διαπροσωπικής συμπεριφοράς	Περιβάλλον της σχολικής τάξης
Διευθυντικός	Το μαθησιακό περιβάλλον σε μια τάξη με δάσκαλο με διευθυντικό προφίλ συμπεριφοράς, είναι καλά δομημένο και προσανατολισμένο προς τις εργασίες. Ο διευθυντικός εκπαιδευτικός διοργανώνει αποτελεσματικά και συνήθως ολοκληρώνει τα μαθήματά του στην ώρα τους. Κυριαρχεί στη συζήτηση στην τάξη, αλλά γενικά κρατά το ενδιαφέρον των μαθητών. Συνήθως δεν είναι πραγματικά κοντά στους μαθητές, ενώ περιστασιακά είναι φιλικός και με κατανόηση. Θεωρείται απαιτητικός, ενώ θυμώνει κατά καιρούς και υπενθυμίζει στην τάξη ότι είναι εκεί για να εργαστούν.
Εξουσιαστικός	Το μαθησιακό περιβάλλον είναι καλά δομημένο, ευχάριστο και προσανατολισμένος στην εργασία. Οι κανόνες και οι διαδικασίες είναι σαφείς για τους μαθητές. Οι μαθητές είναι προσεκτικοί, και γενικά έχουν καλύτερα αποτελέσματα από ό, τι οι συνομήλικοί τους στις τάξεις του διευθυντικού δασκάλου. Ο εξουσιαστικός δάσκαλος είναι ενθουσιώδης ανοικτός στις ανάγκες των μαθητών και έχει προσωπικό ενδιαφέρον για αυτούς. Ενώ η προσφιλής του μέθοδος είναι η διάλεξη, συχνά  χρησιμοποιεί και άλλες τεχνικές. Τα μαθήματα είναι καλά σχεδιασμένα και λογικά δομημένα.
Ανεκτικός και εξουσιαστικός	Το περιβάλλον μάθησης του ανεκτικού / εξουσιαστικού εκπαιδευτικού στηρίζει την ευθύνη και την ελευθερία των μαθητών. Ο εκπαιδευτικός χρησιμοποιεί μια ποικιλία διδακτικών μεθόδων, για την οποία οι μαθητές ανταποκρίνονται καλά. Συχνά οργανώνει τα μαθήματα γύρω από μικρές ομάδες εργασίας, αναπτύσσει στενότερες σχέσεις με τους μαθητές, απολαμβάνει την τάξη και έχει μεγάλη συμμετοχή στα περισσότερα μαθήματα. Υπάρχει πολύ μικρή ανάγκη για επιβολή κανόνων, ενώ ο εκπαιδευτικός συχνά αγνοεί μικρές διαταραχές, επιλέγοντας να επικεντρωθεί στο μάθημα. Οι μαθητές εργάζονται για να ανταποκριθούν στους δικά τους στόχους και στους στόχους του δασκάλου χωρίς παράπονα.

Οι D. Fisher and T. Rickards στο [D. Fisher and T. Rickards (1998) Associations between Teacher-Student Interpersonal  Behaviour and Student  Attitude  to Mathematics, Mathematics Education  Research Journal, Vol.  10, No.1.] ή [1], περιγράφουν τα αποτελέσματα της μελέτης που έκαναν στην τάξη των Μαθηματικών, σχετικά με την αντίληψη του εκπαιδευτικού και των μαθητών του για την διαπροσωπική τους συμπεριφορά. Ζητήθηκε από τους εκπαιδευτικούς των Μαθηματικών, πρώτον να αξιολογήσουν την διαπροσωπική τους συμπεριφορά, δεύτερον να αξιολογήσουν την ιδανική διαπροσωπική συμπεριφορά και τρίτον ζήτησαν από τους μαθητές τους να αξιολογήσουν την συμπεριφορά των δασκάλων τους. Στη συνέχεια συνέκριναν τις τρεις εκδοχές. Το παρακάτω σχήμα δείχνει μια τέτοια περίπτωση.

     Άρα, μπορεί κάποιος εκπαιδευτικός να αξιολογήσει την διαπροσωπική του συμπεριφορά, σε σχέση με την ιδανική κατά την αντίληψή του και να την συγκρίνει με τις αντιλήψεις των μαθητών του για την συμπεριφορά του.  Δεν έχουν παρά να συμπληρώσουν ένα ανάλογο ερωτηματολόγιο, όπως το QTI, στο παραπάνω άρθρο των D. Fisher and T. Rickards.

    

Ψηφιακή μοντελοποίηση της διαπροσωπικής συμπεριφοράς των εκπαιδευτικών

Με το παρακάτω μοντέλο μπορεί ένας εκπαιδευτικός να εκτιμήσει τον ιδανικό εκπαιδευτικό ως προς την συμπεριφορά του, ή να αναπαραστήσει την διαπροσωπική του συμπεριφορά σύμφωνα με την αντίληψή του ή να αναπαραστήσει την συμπεριφορά των μαθητών του ή τις αντιλήψεις των για την διαπροσωπική του συμπεριφορά. Είναι χρήσιμες αυτές οι εκδοχές για να βελτιώσει την δουλειά του και κατ' επέκταση τα αποτελέσματά της.   

 

Μετακινώντας το σημείο Μ στο εσωτερικό καθενός από τα 8 τραπέζια έχετε την δυνατότητα (1) να πληροφορηθείτε τα χαρακτηριστικά της συμπεριφοράς του εκπαιδευτικού που αντιστοιχούν στο σχετικό ογδοημόριο και (2) να μοντελοποιήσετε την δική σας συμπεριφορά, γεμίζοντας το μέρος που σας αναλογεί σε κάθε ένα από αυτά.

κγ